Kaliteli Bağlamanın Özellikleri
Bağlama yapımında standart ölçülere rastlamanın pek mümkün olamayacağını, her ustanın kendine göre ölçüleri bulunduğunu söylemiştik. Ancak, Şemsi Yastıman’dan edindiği bilgilere göre Mahmut Ragıp Gazimihâl, sap uzunluğunun tekne uzunluğuna nispetle sabit olduğunu belirtiyor. Şöyle ki, tellerin takıldığı alt eşikten sapın takıldığı noktaya kadar tekne kaç cm. ise, sap uzunluğu (burguluk hariç) bu ölçüye 13 cm. katılarak hesaplanır. Şayet tekne boyu 40 cm. ise, 40+13=53 cm. olur. Katılan 13 cm. fazlalık hiç bir boy bağlamada değişmez.
Bağlama tekneleri çember (yaprak, kavun dilimi) ve oyma olmak üzere iki şekilde yapılır. Çember bağlamalarda tekne, ut ve mandolinlerde olduğu gibi parçalar birleştirilmek suretiyle meydana getirilir. Oyma bağlamalarda ise gövde yekpare ağaçtan oyulur. Makbul bağlamalar oyma olanlarıdır.
M. Şakir Ülkütaşır’a göre, bağlama teknesinde en çok dut, bazen kestane ve nadiren sarmaşık, sap kısmında ceviz, gürgen veya ıhlamur kerestesi kullanılır. En makbul bağlamalar, sarmaşık ağacından yapılanıdır. Burgular ceviz veya başka bir sert ağaçtan olabilir. Güray Taptık da bağlama yapımında kestane, gürgen, ardıç gibi ağaçların kullanılabildiğini, ancak çok iyi ses verdiğinden dut ağacının tercih edildiğini belirtmektedir. Sadi Yaver Ataman ise eskiden tesviye edilmiş bağlama teknesi yapılacak kütüklerin, içine kor ateş konularak üfleye üfleye oyulduğunu, daha sonra ıhlamur, köknar veya çam gibi hafif ağaçlardan sap takıldığını söylemektedir. Teknenin oyulması büyük bir dikkat istemektedir. Tekne duvarları ne kadar ince olursa ve eşit kalınlıkta inceltilirse o kadar iyi ses çıkar (2-3 mm.) Tekne içerisine içi boşaltılmış yumurta kabuğu yapıştırılmakla sesin ihtizasının çoğaldığına inanılır.
Oyulmuş tekne 2-3 mm. kalınlığında düz ve sık elyaflı göğüs denilen bir kuru tahtayla kapatılır. Göğüs tahtasının ses üzerindeki etkisi büyüktür. Göğüs sathı balık sırtı olmazsa makbul değildir. Göğsün iki yan tarafına peş denilen başka bir keresteden yapılmış parçalar eklenerek süslenir. Göğüse 2-3 delik delindiği de olur. Bağlamanın teknesini parçalayıp yeniden tutkallamakla sesinin açılacağına inanıldığından bağlamacılarca yamalı bağlama daha makbul sayılır.
“İyi bir bağlamanın özellikleri”nin en çok kullanılan ağacın türünde gizli olduğu yukarıda yazılanlardan sonra anlaşılmıştır. Bunun yanında bağlama yapımında hangi ağaç türü kullanılırsa kullanılsın, kullanılacak ağacın yaklaşık 4-5 yıl boyunca kurutulmaya bırakılması bağlamanın kalitesini artıran en önemli unsurlardandır.
Bağlamanın sapı için gürgen, ıhlamur ya da ardıç gibi zaman içinde biçim değiştirmeyen hafif ağaçlar tercih edilir. Burguluk da sapla aynı parçadan yapılmasına karşın genelde 15 ya da 20 derece kadar geriye yatık olur.
Bağlamaların mümkün olduğu kadar süslü olmasına önem verilir. Çoğu zaman; tekne, göğüs, sap sedef ve fildişi oymalarla süslenir.
Sapa sırma püskül, hatta nazarlık bir diş sarımsak bağlanır. Perdelerin ustalıkla bağlanması da bağlamanın sesine tesir eder. Perdeler eskiden kuzu bağırsağından yapılıyordu. Perde bağlamak büyük hüner ister. Bağlamacı tabiriyle “Manda koşsan çözülmez.”
Bağlamalarda bugün genellikle 17 perde kullanılmaktadır. Bağlama tiplerine göre 9-33 perde takılabilmektedir. Gaziantep ve Maraş havalisinde kullanılan ve Meydan Sazı denilen 12 telli bağlamanın sapının içi, uzunluğunca delinerek içine ufak saçmalar konur. Sapın ucuna da bir yuva açılarak kurşun dökülür. Sapın ağırlığının fazlalığı nispetinde inlemesinin iyi olacağına inanılır. Kastamonulu bağlama sanatçısı İhsan Ozanoğlu folklorist, eski âşık sazlarının sapının içinin boydan boya delinerek içine bağlama teli katıldığını, böylece “daha güzel ve inlemeli bir ses” elde edildiğini bana söyler.
Bağlamalarda tel sayısı 3-12 arasında değişmektedir. Klasik bağlamaya 3. çift tel, yani 6 tel takılmaktadır. Genellikle, alt ve üst teller çelik, orta teller sarı veya pirinç tellerdir.
Bağlama “tezene” adı verilen mızrapla çalınır. Kiraz kabuğu birkaç gün zeytinyağında yatırılıp iyice yumuşatıldıktan sonra tezene olarak kullanılır. Bağlama, tercih edilen tekniğe göre parmak ile de çalınabilir. Parmakla bağlama çalma tekniğine şelpe adı verilir ve bu tekniği uygulamak oldukça zordur.
